“Ανακαλύπτοντας την Αλληλεγγύη”: Mία Προσπάθεια Κριτικού Γραμματισμού σε Μαθητές Δημοτικού Σχολείου

Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει αποδεκτό στις επιστήμες που αφορούν τη διδακτική της γλώσσας ότι οι πρακτικές γραμματισμού, δηλαδή η καλλιέργεια δεξιοτήτων γραπτού και προφορικού λόγου δεν μπορούν να ιδωθούν ξέχωρα από το πολιτισμικό και κοινωνικό τους πλαίσιο. Έτσι, ο γραμματισμός δεν αναφέρεται απλά στην ικανότητα γραφής και ανάγνωσης (αλφαβητισμός) αλλά στην ικανότητα του ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά στο κοινωνικό πλαίσιο (λειτουργικός αλφαβητισμός) αλλά και στη δυνατότητα των ατόμων να τοποθετούνται κριτικά απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα (κριτικός γραμματισμός).

Κριτικός Γραμματισμός και Freire

Ο Freire (1972/1977) έχει ασκήσει δριμεία κριτική στην «τραπεζική» αντίληψη της εκπαίδευσης όπου οι μαθητές αντιμετωπίζονται ως παθητικοί δέκτες που απλά αποδέχονται σαν «κενά δοχεία» πληροφορίες που τους μεταδίδονται από τους εκπαιδευτικούς. Ο Freire αντιπροτείνει μια «προβληματίζουσα» εκπαίδευση όπου δάσκαλος και μαθητές είναι από κοινού υπεύθυνοι για τη μαθησιακή διαδικασία κατά την οποία αναπτύσσονται όλα τα εμπλεκόμενα μέρη.

Βασικό στοιχείο μιας τέτοιας εκπαίδευσης είναι ο διάλογος και η διερεύνηση. Η κατάκτηση της γνώσης δεν είναι ο σκοπός αλλά το μέσο για τη δημιουργία κριτικής συνείδησης. Καθώς οι μαθητές αναπτύσσουν κριτική συνείδηση είναι σε θέση να επεξεργαστούν κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα, να επέμβουν με τον λόγο και τις πράξεις τους στην κοινότητα, να αμφισβητήσουν κυρίαρχες εξουσιαστικές δομές που αναπαράγουν άνισες κοινωνικές σχέσεις.

Με βάση αυτές τις αρχές μπορούν να  επιλεχθούν στην τάξη θέματα για επεξεργασία που έχουν ως αφετηρία την καθημερινή ζωή των μαθητών και να παρουσιαστούν ως προβληματικές καταστάσεις. Να τεθούν, δηλαδή, στους μαθητές ως προβλήματα προς διερεύνηση και στη συνέχεια να οργανωθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να συσχετιστούν αλλά και να επεξεργαστούν ως σύνολο.

Το project: συγγραφή εφημερίδας

Λαμβάνοντας υπόψη το πολυπολιτισμικό περιβάλλον του σχολείου μας και την προέλευση των μαθητών από διάφορα κοινωνικοοινομικά στρώματα θεώρησα ότι ήταν επιτακτική η ανάγκη να αναπτυχθούν και να καλλιεργηθούν, μέσα από ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες στην τάξη, δεξιότητες γραπτού και προφορικού λόγου.

Έτσι, με αφορμή τη συμμετοχή της τάξης σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα με την επωνυμία «Νοιάζομαι και Δρω», ένα πιλοτικό πρόγραμμα στο οποίο συμμετείχαν σχολεία από διάφορα μέρη της Ελλάδας και είχε ως βασικούς άξονες την καλλιέργεια του εθελοντισμού και της αλληλεγγύης στο σχολείο, σκέφτηκα να επιχειρήσω να εφαρμόσω κάποιες πρακτικές κριτικού γραμματισμού στην τάξη με σκοπό τη διερεύνηση της έννοιας της αλληλεγγύης.

Η αλληλεγγύη είναι μια αφηρημένη έννοια που λαμβάνει ποικίλες νοηματοδοτήσεις στον σύγχρονο κόσμο και για αυτό θεώρησα ότι μπορεί να αποτελέσει ένα ιδανικό θέμα προς διερεύνηση.

Από την αρχή υπήρξε η πρόθεση να δημοσιευθούν σε μια εφημερίδα τα κείμενα των μαθητών που θα παράγονταν κατά τη διάρκεια του project. Το πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε τις ώρες της ευέλικτης ζώνης. Για την παραγωγή γραπτού λόγου χρησιμοποιήθηκαν και κάποιες ώρες από το μάθημα της γλώσσας.

Μερικές σκέψεις για την καλλιέργεια της φαντασίας

Τι εννοούμε όταν λέμε φαντασία;

Ποια είναι η σχέση της φαντασίας με τη γνώση;

Πώς μπορεί να καλλιεργηθεί η φαντασία στο σχολείο;

 

Η καλλιέργεια της φαντασίας και της δημιουργικότητας αποτελεί πλέον ένα από τα σταθερά μοτίβα της κριτικής απέναντι στην παραδοσιακή εκπαίδευση και το ελληνικό σχολείο. Θα προσπαθήσουμε εδώ να αναπτύξουμε μερικές σκέψεις γύρω από την καλλιέργεια της φαντασίας, με αφορμή την ομιλία του Ευγένιου Τριβιζά στο TedX, το 2013.[1]

Στην συγκεκριμένη ομιλία ο δημοφιλής παραμυθάς ορίζει τη φαντασία ως εκείνο το στοιχείο που είναι πέρα από την εμπειρική πραγματικότητα. Αντιδιαστέλλει μάλιστα με εμφατικό τρόπο τη φαντασία με τη γνώση. «Οι πρωτοπόροι επιστήμονες», λέει χαρακτηριστικά, «επιστρατεύουν πιο πολύ τη φαντασία τους, παρά τις γνώσεις τους». Αναφερόμενος σε παραδείγματα ο κ. Τριβιζάς προσπαθεί να δείξει πως η φαντασία αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους –αν όχι ο σπουδαιότερος – από τους παράγοντες για την επιστημονική ανακάλυψη, την τεχνολογική επινόηση και την οικονομική ανάπτυξη.

Πλευρές της ιστορίας της μεθόδου project του Γ.Γρόλιου

Τα τελευταία χρόνια, μετά τις πρωτοβουλίες του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για την πιλοτική εφαρμογή της ευέλικτης ζώνης και του ολοήμερου σχολείου, η μέθοδος project ξεπέρασε τα όρια της περιβαλλοντικής αγωγής όπου κυρίως εφαρμοζόταν στην Ελλάδα. Τοποθετείται, πλέον, στο κέντρο της ρητορικής κρατικών εγχειρημάτων που επαγγέλλονται την ανανέωση των διδακτικών πρακτικών και τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης[1].

Η εισαγωγή της μεθόδου project δίνει δυνατότητες για μια ουσιαστική συζήτηση σχετικά με το παρόν και το μέλλον του ελληνικού σχολείου. Συμβάλλει σε αλλαγές του; Ποιες είναι αυτές οι αλλαγές και σε ποιες γενικότερες κοινωνικοπολιτικές στρατηγικές εντάσσονται; Υπάρχει μόνο μία προσέγγιση της μεθόδου και, αν όχι, ποιες προσεγγίσεις της αντιστοιχούν σε ποιες στρατηγικές;

Στο κείμενο που ακολουθεί δεν δίνεται απάντηση σε κάποιο από τα προηγούμενα ερωτήματα. Στόχος της συγγραφής του είναι να αποτελέσει μια συμβολή στη συγκρότηση προϋποθέσεων της πληρέστερης συζήτησής τους, η οποία είναι αναγκαίο να στηρίζεται σε συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση πλευρών της ιστορίας της μεθόδου project.

Συγκεκριμένα, μελετά ζητήματα που αφορούν την προέλευση της μεθόδου, την καθιέρωσή της στην Παιδαγωγική με το περίφημο άρθρο του Kilpatrick The Project Method (1918) και μια ενδιαφέρουσα συζήτηση στο Teachers College του Columbia University of New York τρία χρόνια αργότερα. Με αυτόν τον τρόπο συγκροτεί προϋποθέσεις για την κατανόηση της ιστορίας της μεθόδου project, η οποία είναι χρήσιμη για την προσέγγιση των προοπτικών της εφαρμογής της στην παρούσα συγκυρία.